Een nieuwe natuurbeleving
Kan meditatie de klimaatverstoring tegengaan?
De opwarming van de aarde - die zou je bijna weer vergeten in de waan van de dag. Maar afgelopen zomer was het een hot topic. Bijna zestig dagen lang was de temperatuur hoog en was het zeer heet of tropisch. Er sneuvelden voortdurend weerrecords en niet alleen in Nederland. In de nieuwsberichten werd duidelijk gemaakt dat het weer overal op aarde verstoord is en dat dit signalen waren van klimaatverandering. De opwarming van de aarde leek nu niet meer tegen te houden. Een hoax, een fabeltje?
Spanningen rond de opwarming van de aarde
Nederland, een landje waar het prettig toeven was vanwege het milde zeeklimaat en vier afwisselende seizoenen van lente, zomer, herfst en winter leek verleden tijd. Daar kon je nog nostalgisch naar terugkijken, maar het was voorbij. Wetenschappelijke onderzoekingen en televisiebeelden maakten duidelijk dat Nederland door de opwarming van de aarde zou worden omgetoverd in een land waarin lange, hete en droge zomers soms nog zouden worden afgewisseld met natte zomers vol hoosbuien en dat wij, onze kinderen en kleinkinderen hiermee zouden moeten leven. Met alle gevolgen van dien.
Voor sommige mensen was het nu al moeilijk te verdragen. Onze buurman kon er niet meer tegen en sprak me er over aan: “Wat een teringhitte. Al weken lang. Het is binnen in huis zo vies warm, alles plakt. En ’s nachts slapen? Dat lukt ook al niet meer. Ik zit wat op het balkon, of kijk tv. Maar slapen lukt niet. En ’s morgens vroeg zie ik dan de zon al opkomen. Daar komt die vuurbal, denk ik dan. En het schijnt dat we dat de komende jaren vaak gaan meemaken. Leuk is het niet meer. Ik ben er klaar mee”.
’s Avonds bekeek ik de beelden op tv. Niet meer zwemmen in open water, want dan kon je last krijgen van blauwalgen. De volgende dag: op verschillende plaatsen bos- en heidebranden. Een dag later: boeren die hun oogst mislukt zagen vanwege de niet ophoudende droogte. Dreiging van verzilt water. Smog in steden. Kortom: we zaten afgelopen zomer in een rampenscenario waaruit niet te ontsnappen leek en het was ook voor mij de vraag hoe hiermee om te gaan.
Van zijn-modus naar doe-modus
Kan meditatie helpen erger te voorkomen? Het antwoord is complex. Meditatie op zich is simpel: het is je zonder oordeel bewust te worden van je ervaringen. Ze helpt je de ervaringen die je op een bepaald moment beleeft aandacht te geven zonder erop te reageren of jezelf ermee te verbinden. Als zodanig is meditatie totale ontspanning en acceptatie van wat er is. Je bent aanwezig in het gebeuren met een brede, flexibele aandacht.
Als je diep in meditatie bent accepteer je alles zoals het is. Maar dat betekent niet dat je hiermee alles passief moet ondergaan. Meditatie kan je ook op scherp zetten in een bepaalde situatie. Voor mensen die mindfulness beoefenen, een wetenschappelijke methode die ontleend is aan de traditionele Vipassana meditatie, is dit ook bekend. Jon Kabat-Zinn, die wereldwijd een nieuwe impuls heeft gegeven aan mindfulness, maakt in zijn trainingen duidelijk dat meditatie in feite onze natuurlijke ‘zijn-modus’ is: spanningloos aanwezig zijn met wat is. Tegelijkertijd maakt hij ook duidelijk dat je in de ‘zijn-modus’ soms kunt ontdekken dat iets niet in orde is in om je heen, dat er iets gedaan moet worden. Je merkt dan dat dit gepaard gaat met een zekere spanning en ook met vernauwing van de aandacht, want deze doe-modus is toekomst- en resultaat gericht. Je kunt het daarbij dan laten, omdat je in de zijn-modus alles accepteert wat je ervaart. Maar je kunt ook tot een passende actie komen. Jon Kabat-Zinn schrijft hierover dat je ‘het doen kunt laten ontstaan vanuit het zijn.’
Gevoel van verlamming
Dat klinkt inspirerend, maar deze zomer kwam bij mij toen in de stilte van de meditatie wel een impuls van ‘er moet iets gedaan worden’, maar die impuls werd onmiddellijk vleugellam gemaakt door de immensiteit van het probleem. De opwarming van de aarde tegenhouden!? Dat lukt toch niet op je eentje. Kijk eens om je heen. Onze hele huidige economie draait bijna nog helemaal op fossiele brandstoffen en de CO2 en andere broeikasgassen worden nog dagelijks in onvoorstelbare hoeveelheden in onze atmosfeer uitgewasemd. Er zijn wel nieuwe klimaat doelstellingen vastgesteld voor 2030 en er zijn hier en daar verbeteringen aanwijsbaar, maar als je eerlijk bent – en de wetenschappers zeggen nu niets anders meer – dan is de kans om de opwarming van de aarde nog terug te draaien nu verkeken. Wat kan een individu nog doen?
In de jaren ’70 was ik nog optimistisch. Toen in 1972 de beroemde wereldbestseller van de Club van Rome ‘Grenzen aan de groei’ mij een eerste inzicht gaf in wat er kon gebeuren als we maar CO2 in de lucht gingen loslaten, kwam ik meteen in actie. Ik besloot zelf geen auto meer te rijden. Dat was een schok op het ministerie van CRM waar ik toen werkte. Maar men accepteerde het en als ik in het land vergaderingen moest voorzitten ging ik voortaan altijd met de trein. Nooit spijt van gehad!
Een eenmansactie, een piepklein druppeltje op een enorm gloeiende plaat. En die plaat is ondertussen steeds meer gaan gloeien. Want de grote industrieën die onze economie draaiend houden, hebben hun koers nauwelijks gewijzigd. Integendeel, er komen steeds meer bewijzen dat talloze captains of industry er hun werk van maakten om de consumenten voortdurend zand in de ogen te strooien door wetenschappelijke rapporten over de verwarming van de aarde te ondergraven en via de sociale media nepnieuws te verspreiden dat er niets aan de hand is. En dat terwijl de feiten en cijfers het tegendeel aantonen.
Wat kan ik als individu nog doen? Kunnen we het systeem waarin we nu wereldwijd leven nog veranderen ten goede? Een bezoekje aan onze supermarkt maakte me weer eens duidelijk hoe weerbarstig ons huidige systeem is.
Natuur in de schappen
In mijn dagboek schreef ik: ‘Het vroeg veel alertheid om op het hete plein veilig tussen de geparkeerde, startende en aanrijdende auto’s de ingang van de supermarkt te vinden. Maar het lukte en ik merkte pas hoe heet het op straat was toen ik de gekoelde ruimte van het kooppaleis binnen kwam. Mijn partner ging zoeken wat we nodig hadden en ik waakte bij het karretje en het geld. Zo had ik even tijd om stil te worden en met open aandacht te zien wat zich in me en om me heen afspeelde.
Er ging een schok door me heen, omdat pas op dat moment tot me doordrong wat ik al vaak had gezien. De broccoli, bloemkool, spitskool, de kaas, de vis, het vlees – alles lag keurig verpakt in glanzend, doorzichtig plastic in de schappen, grijpbaar voor ieder die wilde betalen. Producten uit de hele wereld waren voor een habbekrats of meer (nooit echt veel) te koop. Afstanden en seizoenen telden niet meer, alle smaken en geuren van de wereld kon je kopen. En alles high-tech geproduceerd, vervoerd en comfortabel klaar gelegd in goed geventileerde ruimtes en koelkasten. En er boven uit op de kleurige reclames vriendelijke gezichten van lachende boeren omgeven door gelukkig koeien, varkens en schapen die je vertellen dat allemaal prima is zoals het is.
Toen ik dit opmerkte ging het door me heen: hier klopt iets echt niet. Dit is niet prima, zeker niet omdat de supermarkten er overal op aarde zo uitzien. Dit is duidelijk te veel voor onze moeder aarde. Hoeveel aardes zijn er nodig als iedereen dit wil hebben? Dit kost nu al teveel fossiele brandstoffen, CO2 en andere broeikasgassen. Hier ligt duidelijk een vervuilende bron van de klimaatverstoring. En wij mensen plukken de dag, laden onze karretjes vol met alles voor de weekend-barbecue, met chips, kratten water, soft drinks en cola en hobbelen dan weer opgewekt naar de auto en dan naar huis. Niets aan de hand?
Terwijl ik stond te kijken en te luisteren hoorde ik iets bekends. Was het toeval? In de zachte muziek die in de supermarkt speelde om de consumenten te verleiden tot kopen hoorde ik de indringende, donkere stem van de popster Amy Winehouse zacht haar bekende liedje zingen: "No, no, no…"
Had ze gelijk? Niets kopen? Dat is geen optie, maakte ik mezelf duidelijk. Je hebt eten nodig. Maar wat kan een individu nog doen om met deze natuur-in-de-schappen zo goed mogelijk om te gaan? Een paar slimme keuzes voor voedsel uit de buurt en biologisch verbouwd voedsel? Dat kunnen we in ieder geval doen. En als alle consumenten dat zouden doen….
Alarmsignalen in de stilte
Toch was ik er niet erg tevreden mee. Er bleef iets wringen omdat ik hier voor een probleem stond dat te groot leek om er iets over te bedenken of om er iets wezenlijks aan op te lossen. Ik schreef er een vriend over. Hij staat bekend als een spirituele leraar en mailde me onmiddellijk terug: "Alles is illusie. Trek je niets aan van je ervaringen, overstijg alles. Pas dan zul je in de rust van het zijn toeven."
Toen ik zijn boodschap op me liet inwerken kwam bij me boven: dit is maar de helft van de waarheid. Natuurlijk, er zijn moment dat het ‘zijn’ je helemaal vervult, maar dat zijn in mijn belevinguitzonderlijke momenten met een heel hoge energetische lading. Daar kun je herinneringen aan hebben of naar uitkijken, maar ze zo maar herbeleven lukt niet. En zeker niet als ‘waarheid die alle problemen oplost’ te pas en te onpas uitdelen.
Bovendien, leef je nog wel echt als je je eigen ervaringen loslaat? En kun je dan niet al te gemakkelijk worden gemanipuleerd? Dit laatste schijf ik omdat ik de Amerikaanse president Trump onlangs iets hoorde beweren dat hier op een vreemde manier parallel mee lijkt te lopen. In een speech waarin hij zijn fans opriep om zich te keren tegen de feiten en cijfers die de media onder de aandacht brengen zei hij letterlijk: "There is no evidence in what you hear or see." Waar is dan wel ‘evidence’ in? In Trumps woorden natuurlijk, die zijn de absolute waarheid.
Natuurlijk, als je dat gelooft, als je je eigen ervaringen en de harde feiten op deze manier laat verdampen, dan is inderdaad alles illusie, fake en nep en kun je door iemand die zegt de waarheid te vertellen snel gemanipuleerd worden. Dan neemt de moderne wereld een loopje met je en speel je roekeloos met je eigen gezondheid en welzijn, met die van je medemensen, van planten en dieren, van de aarde.
Zover wil ik het wat mij betreft niet laten komen. Wat dit betreft is Jon Kabat-Zinn – zoals ik in het begin van deze blog schreef - veiliger en reëler als hij zegt dat je ook in de zijn-modus ‘spanningloos aanwezig kunt zijn met wat is’, maar ook dat je soms kunt ontdekken dat iets niet in orde is en daardoor overgaat tot de doe-modus. Op deze manier is voor mij ‘zijn’ het volle leven waarin ik me bewust ben van alle ervaringen. Alle ervaringen, hoe onrustig, pijnlijk en angstaanjagend ook, zijn acceptabel. Van geen enkele hoef je weg te kijken. Het zijn signalen die mogen doordringen in de stilte zonder die wezenlijk te verstoren, want ook deze ervaringen kun je aandachtig waarnemen, je kunt er stil bij worden en juist in dat stilstaan openbaart zich het wonder van het volle leven.
En wanneer ga je tot actie over? Wat betreft de opwarming van de aarde zie ik duidelijk: je kunt als individu iets doen wat in de goede richting wijst, maar het eigenlijk probleem zelf wordt pas opgelost als iedereen, ook de captains of industry en onze politieke leiders, doorzien wat de situatie is en passende maatregelen gaan nemen. Het vraagt om bewustwording en samenwerking op alle niveaus. Wordt deze kans in de huidige crisis aangegrepen?
Reacties zijn welkom via ojas@vgamsterdam.nl