Laatste lessen

Hoe meditatief om te gaan met de uitdagingen van deze tijd?

Naar aanleiding van mijn laatste blog ‘Op Weg Naar Nu’ kwamen verschillende reacties binnen van lezers die zeiden dat de tijd waarin we nu leven wel een opeenstapeling van crisissen lijkt: persoonlijk, maatschappelijk en ecologisch. Ze wilden liever ontsnappen aan de uitdagingen van deze tijd. ‘Geef me een mooie droom, dan kan ik beter met deze tijd overweg,’ schreef iemand. 
Ik mailde terug dat het heel verleidelijk is om weg te dromen naar een mooiere toekomst, maar dan mis je het leven van dit moment en dat komt nooit meer terug. Dan mis je ook de lessen die het leven je op dit moment geeft. Het is daarom aantrekkelijker dit moment bewust, ten volle en in liefde voor jezelf en de wereld te beleven. De levenslessen liggen nu voor het oprapen. 

 

Yuval Noah Harari

Deze houding wordt momenteel door een groot aantal mensen gedeeld. De meesten zijn onbekend, ze wonen in je straat, om de hoek of je komt ze onverwacht tegen als je een gesprekje hebt in de trein. Of ze trekken je aandacht als je aan het Googelen bent, op YouTube een song opzoekt, of met je smartphone aan het daten bent. Onverwacht komen ze je leven binnen en mogelijk verdwijnen ze ook weer even snel. Maar je hebt een glimp gehad van iemand die het misschien erg moeilijk had, maar tegelijk het leven totaal omarmde.

Mij overkwam het toen ik onlangs van een vriend het nieuwe boek van Yuval Noah Harari ’21 Lessen voor de 21^ste eeuw’ in handen kreeg. Deze schrijver was me al eerder opgevallen en dit jaar heb ik al op hem gewezen in mijn tweede blog van februari. Tot voor kort was hij een onbekende professor geschiedenis aan de Universiteit van Jeruzalem. Maar dat is drastisch veranderd. Zijn boek ‘Homo Sapiens - Een kleine geschiedenis van de mensheid’ werd wereldwijd bejubeld. De opvolger van dit boek ‘Homo Deus – een kleine geschiedenis van de toekomst’ werd ook een wereldwijde bestseller.

En nu ligt zijn derde boek met inzichten en lessen voor onze tijd in de boekwinkels. Voor mij heel verhelderend, realistisch en tegelijk een verademing. Harari beschrijft op een boeiende manier, vanuit een wetenschappelijk historische achtergrond en niet zonder humor, de riskante situatie van onze tijd. En waagt het in zijn laatste hoofdstuk duidelijk te maken hoe, als niets meer werkt om de crisissen het hoofd te bieden, meditatie ons nog werkelijke waarde en veerkracht kan geven en tegelijk een definitieve stap verder in de evolutie is.

God is dood, stelde hij in zijn boek ‘Homo Deus’, en de mens beheerst de aarde. Maar wat gebeurt er als de mens zelf maakbaar wordt? Als we onszelf niet alleen steeds beter kunnen genezen, maar ook ‘ fundamenteel verbeteren’. Als de ‘Homo Sapiens’, de ‘denkende mens’ die zo’n 100 000 jaar geleden in Oost-Afrika en het Nabije Oosten op het toneel verscheen, zich nu ontwikkelt tot de ‘Homo Deus,’ de mens die over goddelijke scheppingskrachten meent te beschikken.

 

Uitdagingen van de 21^e eeuw

Welke scheppingskrachten gaat de mens zich toeëigenen? Harari noemt er talrijke, maar één ervan steekt boven alles uit: streven naar onsterfelijkheid. Onmogelijk? In ‘Homo Deus’ beschrijft Harari dit als volgt: ‘In de eenentwintigste eeuw zal de mens waarschijnlijk serieus gaan streven naar onsterfelijkheid. De worsteling tegen ouderdom en dood zal eenvoudigweg een voortzetting zijn van de aloude strijd tegen honger en ziekte en een manifestatie vormen van de opperste waarde van de huidige cultuur: de waarde van het menselijk leven.’

Was dit niet de erfenis van de godsdiensten? Harari: ‘In het verleden werd het leven hier op aarde niet heilig verklaard door religies en ideologieën. Die zagen altijd iets dat heiliger was dan het aardse bestaan en stelden zich daarom tolerant op tegenover de dood. Sommigen waren zelfs ronduit dol op Magere Hein. Volgens het christendom, de islam en het hindoeïsme lag de zin van ons leven besloten in het leven na de dood en dus beschouwden ze de dood als een cruciaal, positief iets. Mensen stierven omdat God het zo wilde en hun stervensuur was een heilige, metafysische ervaring vol diepe betekenis …. Maar voor de moderne mens is de dood eerder een technisch probleem dat we kunnen en moeten oplossen.’

 

Verhalen die de ronde doen

Is dit fictie of gaat het werkelijkheid worden? In zijn boeken beschrijft Harari hoe ‘het vertellen van verhalen waarin ieder ging geloven’ de grootste kracht van de menselijke soort is. De mens is het zoogdier dat al enige tijd de broek aan heeft op aarde dank zij zijn capaciteit om verhalen te bedenken en te vertellen, en zo, in de ban van die verhalen, succesvol samen te werken. Al die verhalen – christendom, communisme, kapitalisme – noemt Harari ficties, constructies die levensvatbaar bleken omdat ze een groep mensen dusdanig verbonden dat die effectief de Nijl in konden dammen, landbouw en handel konden bedrijven en, voor zover het Westerse verhalen betrof, de wereld te veroveren. Verhalen die we bovendien nodig hadden om ons leven in het teken van iets hogers te stellen

Ook het humanisme neemt Harari op in dit rijtje fictieve verhalen. Het volgde logisch op de wetenschappelijke revolutie, luidde de secularisering in en was optimistisch over de technische mogelijkheden die ons ten dienste staan om de uitdagingen van deze tijd aan te kunnen.

Het humanisme is momenteel nog steeds positief over de technologische ontwikkelingen die in het huidige bedrijfsleven plaatsvinden, over algoritmen die nieuwe mogelijkheden geven het gedrag van mensen te voorspellen, over de biotechologie die de mens ook genetisch beter kan maken en over de vele andere mogelijkheden om het leven op aarde meer in overeenstemming te brengen met onze menselijke wensen. In combinatie met het liberale kapitalisme is dit voor tallozen nog steeds een verhaal waar men graag in gelooft en dat ook een gunstig toekomstperspectief geeft: de globalisering zal de hele wereld tot een liberaal-kapitalistisch Luilekkerland maken.

Maar nu beginnen er twijfels te ontstaan, sommige heel fundamenteel. Uitgangspunt van het humanisme is immers dat de mens een rationeel wezen is en verantwoordelijkheid wil nemen voor wat hij doet. Maar het nieuws dat we dagelijks horen wijst de andere kant op. Dat roept de vraag op of de mens wel echt zo rationeel is als verondersteld wordt. Slaan we kennis en redelijkheid niet veel te hoog aan? Is kennis van zaken en redelijk argumenteren wel de drijvende kracht van onze cultuur ? Of zijn het vooral de gevoelens van de onderbuik die – verpakt in redelijk klinkende argumenten of in schaamteloos verteld nepnieuws - ons lot bepalen?

In deze situatie wordt het steeds moeilijker vast te houden aan het humanisme als verklaringsmodel voor wat er nu gaande is. Daarmee brokkelt de onderlinge binding af die we met dit verhaal probeerden vast te houden. Onze identiteit dreigt verloren te gaan. De wereld dreigt opnieuw in puntige, vijandige brokstukken uiteen te vallen en we hebben nog geen verhaal dat ons allen op aarde verbindt. Gaat dat er komen? Wie gaat het schrijven? Het zijn fundamentele vragen waarop nog niemand het antwoord weet.

 

De weg naar binnen

In zijn boek ’21 lessen voor de 21^e eeuw’ stelt Harari dat we alle verhalen die ons een identiteit geven en ons doen opgaan in een groter geheel – of dat nu nationalisme, kapitalisme of religie is – moeten wantrouwen. Ze draaien ons een rad voor ogen, ook al is het een economisch lucratief rad of geeft het ons leven tijdelijk zin. Harari: Voor betekenis en om werkelijk onze plek te kennen in de geschiedenis zullen we ons momenteel eerst naar binnen moeten keren en ons bewust worden van wat er gaande is.

Bewustzijn is het vermogen stil te staan bij onze eigen ervaringen en deze tot onze kern te laten doordringen. Het geeft ons de kans met onze zintuigen de eigen omgeving open en liefdevol te ontdekken en de gevoelens en gedachten die we daarbij hebben mild en zonder oordeel waar te nemen.

Harari weet waar hij het over heeft want hij beoefent zelf twee uur per dag meditatie en gaat bovendien twee volle maanden per jaar op een Vipassana retraite in India. In het laatste hoofdstuk van zijn boek beschrijft hij deze weg naar binnen, zoals hij die zelf nog dagelijks ervaart.

De titel van dit hoofdstuk is: alleen maar observeren. Is dat het? Ja. En hij legt helder uit hoe hij hierdoor helder kan blijven en veerkrachtig in het leven kan staan. Harari begint dit hoofdstuk met de opmerking: ‘Na het bekritiseren van zoveel verhalen, religies en ideologieën lijkt het me wel zo eerlijk als ik mezelf eens in de vuurlinie zet en uitleg hoe iemand die zo sceptisch is ’s ochte4nds toch zo vrolijk wakker kan worden.’ Daarna beschrijft hij hoe hij als tiener een rusteloze tobber was die nergens antwoord vond op de grote vragen van het leven. ‘Ik begreep vooral niet waarom er zoveel leed in de wereld was, en in mijn eigen leven, en wat er aan gedaan kon worden.’

 

Observeren wat echt is

Boeken hielpen niet en ook zijn studie op de universiteit van Oxford bracht geen licht. Het licht doofde bijna, tot een vriend hem aanraadde in India een tiendaagse vipassana retraite te gaan doen.’Tot die tijd wist ik heel weinig over meditatie en nam ik aan dat er vast allerlei ingewikkelde mystieke theorieën aan te pas kwamen. Ik was dus stomverbaasd toen ik merkte hoe praktisch de lessen eigenlijk waren. De leraar, S.N.Goenka, instrueerde zijn leerlingen om in kleermakerszit te gaan zitten, hun ogen dicht te doen en hun aandacht volledig te richten op de adem die hun neusgaten in en uit ging. ‘Doe helemaal niets,’bleef hij zeggen. ‘Probeer je adem niet te beheersen of op een bepaalde manier te ademen. Observeer gewoon hoe alles op dit moment werkelijk is, hoe het ook is….’

In de loop van de cursus leerden de pupillen niet alleen hun adem te observeren, maar ook allerlei andere sensaties in hun lichaam. Harari: ‘ Geen speciale gevoelens van gelukzaligheid en extase, maar gewoon de meest alledaagse, normale sensaties: warmte, druk, pijn enzovoorts. De vipassana techniek is gebaseerd op het inzicht dat bewegingen van de geest nauw samenhangen met lichamelijke sensaties. Tussen mij en de wereld staan altijd lichamelijke sensaties. Ik reageer niet op gebeurtenissen in de buitenwereld, maar op de sensaties in mijn eigen lichaam.’

‘Bij onaangename sensaties reageer ik met afkeer. Bij aangename sensaties reageer ik met verlangen naar meer. Zelfs als je denkt dat je reageert op wat iemand anders heeft gedaan, op de laatste tweet van president Trump of op een oude jeugdherinnering, reageer je eigenlijk altijd op de lichamelijke sensatie van dat moment. Als je woedend bent omdat iemand je land of je god heeft beledigd, is datgene wat de belediging ondraaglijk maakt het brandend gevoel in je binnenste en de knellende pijn in je hart. Je land voelt niets, maar je lichaam doet gemeen zeer…. Het belangrijkste wat ik leerde was dat de diepste bron van mijn leed in de patronen van mijn eigen geest zit… Dit is geen vlucht uit de werkelijkheid, maar een manier om met de werkelijkheid in contact te komen.’

Voor Harari geeft dit unieke energie en veerkracht in zijn drukke leven.’Minstens twee uur per dag observeer ik de realiteit zoals ze echt is, terwijl ik de andere tweeëntwintig uur overvoerd wordt met e-mails en tweets en filmpjes van schattige puppies. Zonder de focus en helderheid die dit me geeft, had ik ‘Sapiens’ en ‘Homo Deus’ nooit kunnen schrijven. Voor mij althans heeft het mediteren nooit gebotst met mijn wetenschappelijk onderzoek. Het is eerder een waardevol werktuig in de wetenschappelijke gereedschapskist gebleken, vooral waar het ging om inzicht in de menselijke geest.’

Tijden veranderen. Meditatie, in de vorige eeuw nog als zweverig en onbelangrijk terzijde geschoven, blijkt nu een van de belangrijkste lessen te bevatten voor de 21^e eeuw, inpasbaar in alle levenssituaties. Hier ligt de kans voor eenieder om te onderzoeken wie hij/zij werkelijk is.

 

Reacties zijn welkom via ojas@vgamsterdam.nl