Leven zonder oogkleppen
Leven zonder oogkleppen - Is de virtuele wereld een concurrent van meditatie?
In meditatie, in stilte en bewustzijn, is alles zoals het is. Er zijn geen concurrerende, geen betere of slechtere ervaringen. De ervaringen zijn zoals ze zijn en ze worden zonder oordeel waargenomen. Maar de ervaringen kunnen wel verschillen en daar kunnen we ons bewust van worden.
Technoreuzen ‘At your service’
Geldt dat ook voor ervaringen die we opdoen in de virtuele wereld? Daar wordt veel over geschreven en we weten nu dat deze ervaringen een heel eigen karakter hebben: zij worden ons door de grote technoreuzen aangereikt vanuit een specifiek verdienmodel. De technoreuzen willen zoveel mogelijk aan je verdienen en hebben daarom trucjes in hun systeem ingebouwd waardoor ze je aandacht zo lang mogelijk vasthouden om je toch nog te kunnen verleiden iets aan te kopen. En het trucje? Telkens als je van hun diensten gebruik maakt – je smartphone oppakt omdat je hebt gehoord dat iemand je belt, nog even doorgaat op je internet omdat je juist bij datgene wat je zocht nog iets nieuws waarnam – krijg je een scheutje dopamine en wil nog even doorgaan. Dat scheutje dopamine maak je zelf aan, dat gebeurt altijd als je onverwacht een blij gevoel krijgt. En dat kan verslavend werken.
Dat vasthouden van je aandacht is voor de technoreuzen ook nog om een andere reden van belang. Zo komen ze meer over je te weten, over je behoeften en over alles wat je nog graag zou willen hebben. Maar ook over wat je nog graag zou willen zien, horen en ruiken. Al die data die de technoreuzen binnenkrijgen als ze je aandacht langer vasthouden worden met algoritmen bewerkt waardoor ze een goed beeld krijgen van je profiel. Tegenwoordig zegt men dat deze technogiganten na een aantal kliks die je gemaakt hebt meer van jouw weten dan jij jezelf bewust bent. Jouw bewuste maar ook onbewuste patronen liggen voor hen open. En die verkopen ze dan aan andere grote bedrijven zodat die je op maat advertenties kunnen sturen. Die worden je dan aangeleverd ‘at your service’ , maar ook hier komt het verdienmodel om de hoek kijken. Deze bedrijven willen dat je het spul dat ze aanbieden van hen koopt. Daar word je, zoals ze zeggen, gelukkig van, dat geeft je energie, dat geeft je precies de kracht en schoonheid waar jij naar verlangt. Comfort, comfort, alles wordt gemakkelijker. Als je maar betaalt.
Blootliggende behoeftepatronen
In de handel is dit natuurlijk altijd het patroon geweest. Alle winkeltjes en markten in Oost en West zijn altijd plekken geweest waar je kunt kopen wat je hartje begeerde. Maar met name sinds Freud en zijn psychiaters in de vorige eeuw daar wetenschappelijk onderzoek naar gedaan hebben is de kennis daarover enorm verdiept en verbreed. Daar hebben dictaturen misbruik van gemaakt – haak in op de angst die mensen ergens voor hebben en maak hun woede wakker – maar ook de grote bedrijven hebben er hun voordeel mee gedaan.
In de jaren ’30 van de vorige eeuw werden Freud en een groep psychiaters uitgenodigd in Amerika om hun kennis over het onbewuste te delen. En dat deden ze met verve. Dat gaf de captains of industry een heel nieuw zicht op hun productiemethodes. Ze begrepen dat het er niet meer zozeer om ging om goede producten te maken, maar vooral om met reclame te zorgen dat mensen verlangen kregen naar hun producten. Don’t create products, create needs werd hun motto. Dus als ze een auto willen verkopen zetten ze er een mooi meisje bij. Een man die de auto koopt denkt dan dat hij het mooie meisje er bij krijgt. En als ze een frisdrankje willen verkopen zeggen ze steevast dat je op deze manier veel meer geniet van het leven. Op den duur geloof je dat. Welk beeld komt er bijvoorbeeld op als je aan Coca Cola denkt? Denk je dan aan zwaarlijvige diabetici in ziekenhuisbedden? Of aan jonge, gezonde mensen die sporten en plezier hebben?
In de virtuele wereld zijn deze methodes tot uiterste verfijning gebracht. Als je de goede knoppen indrukt krijg je precies wat je nodig hebt. En het zijn dan vooral ‘ervaringen’, die je aangereikt worden. Ervaringen van plezier, vriendschap, erotiek, comfort, kracht, snelheid, extase. Alles wat je maar wilt. Het paradijs is op aarde teruggekeerd. Alles is te koop, voor bijna niets.
Illusies scheppen
Voor ons mensen is dat een totaal nieuwe situatie. In de oudheid was de natuur van zon, wind en water, van bomen en planten en dieren ons thuis. Niet gemakkelijk, we moesten vaak zwoegen om de natuur naar onze hand te zetten en er ons voedsel en plezier uit te halen. Maar de natuur was wel ons eerste huis, het decor waarin we leefden, handel dreven, kinderen groot brachten, oorlog voerden. Onze geschiedenis vond in dit decor plaats, en het was een stabiel decor. Er veranderde weinig.
Maar in het midden van de 18e eeuw ging dat veranderen met de eerste industriële revolutie. Fossiele brandstoffen bleken gemakkelijk uit de grond te halen en nieuwe energie – stoom en elektriciteit – te kunnen opwekken. Dat veranderde het gezicht van de aarde. Er ontstonden overal op verborgen plekken mijnen tot diep in de aarde, in de landbouwlandschappen verschenen fabrieken die dag en nacht rook uit bliezen en die doorkruist werden met snelwegen waarop auto’s gingen racen. En in de lucht verschenen eerst zeppelins en zweefvliegtuigen en later werd het ruim rondom de aarde gevuld met talloze satelieten om de aarde te verkennen en en onderzoekslaboratoria die de kosmos onderzoeken.
De aarde werd uitgebuit op een manier die ongekend was tot dat moment. Dat gaf de geologen de reden om te stellen dat er een nieuw tijdperk was aangebroken: het antropoceen, het tijdperk waarin voor het eest in de geschiedenis de mens de dominante soort is op aarde. Een soort die overal zijn sporen nalaat en een geofysische kracht is geworden. Nog miljoenen jaren in de toekomst zal duidelijk blijken dat in deze tijd door de mens zoveel broeikasgassen in de aardatmosfeer zijn gepompt dat het klimaat een paar graden opwarmde. Een ander voorbeeld: door met atoombommen in 1945 enkele Japanse steden te vernietigen heeft de mens ook verandering aangebracht in de energetische lagen boven onze stratosfeer. Elke nieuwe explosie van een atoombom zal daar opnieuw schade toebrengen. Tot de zon met haar vernietigende stralen daar vrij spel heeft gekregen.
Nu is daar sinds kort een nieuwe revolutie overheen gekomen: de digitale revolutie. Die creëert – en ook dat is uniek voor dit moment - voor het eerst in onze geschiedenis een web van verbindingen over de hele aarde. In dit Netwerk van Alle Dingen kunnen wij met alles en iedereen contact krijgen, met elkaar communiceren, elkaar boodschappen sturen, samen projecten aanpakken om de wereld voor ons nog comfortabeler te maken. Maar in dit Netwerk van Alle Dingen kunnen we elkaar ook bedriegen, leugens verkopen, oorlog voeren, illusies scheppen. De digitale revolutie staat nog pas in haar beginfase en het hangt van ons af hoe deze zich zal ontwikkelen.
Hebben we er zicht op? Niemand kan het zeggen en dat maakt ons wereldwijd onzeker en onrustig. Sommigen willen terug naar vroeger, vooral rechtse politici mikken hierop. Maar dat is volgens mij onwerkelijk en nostalgisch terugblikken, een gepasseerd station. Dan maar in de glazen bol van de toekomst kijken? Het enige wat we daarin kunnen zien is een projectie van hoe we nu zijn. Met ons denken kunnen we nu eenmaal niet voorbij onszelf kijken.
Af en toe schermloos leven
Het is om niet voor niets dat talloze spirituele meesters van dit moment – vooral die uit de grote oosterse tradities van Vipassana en Zen - ons aanraden het hier en nu goed te doorgronden, onze eigen ervaringen van dit moment in het licht van een liefdevol bewustzijn te zien en daarnaar ook te handelen. Zij beseffen dat wij daarbij telkens worden afgeleid door ons onrustige, emotioneel gekleurde denken dat ons vanuit ons onderbewuste probeert te sturen en dat momenteel zijn expressie heeft gekregen in de virtuele wereld.
Zij stellen daarom dat het van belang is in ons drukke, jachtige leven ook tijd te besteden aan het zuiver waarnemen van je ervaringen. Natuurlijk kun je ook stilstaan bij virtuele ervaringen, maar dat is nog zo nieuw voor ons en zo vol voetangels en valkuilen dat het voorlopig aanbeveling verdient eerst jezelf te onderzoeken buiten de virtuele wereld om. Wat kun je in de non-digitale werkelijkheid nog zien, voelen en ruiken? Wat maak je nog mee in real time space?
Voor sommige mensen geeft dit al een eng gevoel omdat ze menen daardoor de comfortabele digitale wereld vol nieuwtjes kwijt te raken. Even een paar dagen zonder smartphone? Dat doe je toch niet. En als je kinderen dan contact met je willen? Of je juist een goede werkopdracht krijgt? Onlangs kwam het op tv. Als de kinderen van onze Koninklijke familie op vakantie gaan krijgen gaan ze eerst een tijdje ‘schermloos’. Dat bracht landelijk veel opschudding te weeg. Hoe kun je dat doen? Maar zij doen het wel en dat blijkt ruimte, ontspanning en nieuwe leerervaringen mee te brengen.
Thuis komen bij jezelf
Het ligt helemaal in de lijn van Jon Kabat-Zinn, degene die Vipassana een wetenschappelijk kader gaf en daardoor aan mindfulness een grote impuls gaf in het westen. Voor hem is het bewust ervaren van het hier en nu het uitgangspunt en dat kan niet zonder je zintuigen open te zetten. Coming to our senses is een van de geschriften waarin hij dit uiteenzet, in het Nederlands vertaald met ‘Thuis komen bij jezelf.’
Einde verhaal? Ik besluit even het park in te gaan. Even ontspannen genieten, niets hoeven, er zijn. Luisteren naar de wind in de bomen, de grond ruiken na een regenbuitje, kinderen zien spelen, horen hoe de duiven koeren, hoe de herfstbladeren ritselen in een klein briesje. Even bewust hier en nu, contact met planten, met de aarde, het water, de lucht, ons eerste huis.
Als ik in het park ben aangekomen en me op een bankje heb genesteld wacht me een verrassing. Onverwacht komt er een fietser hard aanrijden, zet zijn fiets neer, ploft op het bankje naast mij, pakt snel zijn smartphone en begint te zappen. Vlucht hij ergens voor? Zet hij nu oogkleppen op? Ik vind het boeiend er naar te kijken en maak er een foto van.
Reacties zijn welkom via ojas@vgamsterdam.nl