Anders kijken, anders zien
Kan meditatie de mismatch van onze cultuur met de aarde herstellen?
Voor wie eerlijk om zich heen kijkt is de mismatch van onze high-tech cultuur met de aarde een niet meer te ontkennen feit. Sinds enkele eeuwen delven we lukraak en hebberig alle fossiele brandstoffen die de aarde vele miljoenen jaren lang verborgen heeft gehouden, en verbruiken die naar believen. Met pesticiden en fertilizers maken we op korte termijn winst, maar we maken de grond onbruikbaar en voor talloze dieren het leven onleefbaar. We ontwrichten ecologische systemen die ons miljoenen jaren hebben gediend en verstoren het klimaat. En dat alles omdat we menen de baas te zijn op onze planeet. Alles draait slechts om ons comfort en genoegen.
De vraag is alleen hoe lang we dit volhouden en – omdat alles niet eindeloos kan doorgaan - wat de alternatieven zijn voor onszelf, onze kinderen en kleinkinderen. In deze blog wil ik hier graag op ingaan. En daarbij ook de vraag bespreken op welke wijze meditatie de mismatch kan herstellen.
De homo sapiens in vogelvlucht
Wie meent dat wij mensen dit altijd zo gedaan hebben vergist zich. Wetenschappers die zich concentreren op onze soort, de homo sapiens, zien het begin hiervan 200.000 jaar geleden in Oost-Afrika van waaruit we over de aarde uitzwermden. Wij hadden toen een totaal andere leefstijl - als jager-verzamelaars – en gingen met respect om met alles wat de natuur te bieden had. De kern van onze leefstijl was: we zijn een deel van het Grote Mysterie van de Natuur, en we leefden van wat de rivieren, de lucht en de aarde voortbrachten. In de kleine gemeenschappen waarin we leefden hadden mannen, vrouwen en kinderen hun eigen plaats, en tradities - geleerd van onze voorvaderen - stonden hoog in aanzien. Deze leefstijl tref je nog steeds aan bij huidige primitieve stammen die nog niet zijn aangeslagen door onze high-tech technologie.
Dat veranderde toen zo’n 12.000 jaar geleden – in het begin van het holoceen - de eerste landbouw technieken ontstonden en wij mensen ons gingen settelen in kleine, vaste woonplaatsen. Op dat moment werd het belangrijk eigen grond in bezit te hebben, de erfenis in de eigen familie goed te bewaren en strijd te kunnen voeren met eenieder die je zou willen aanvallen. Men leerde om dieren te domesticeren en degenen die een overschot aan landbouwproducten hadden gebruikten dat om macht op te bouwen. Mannen kregen in dit gebeuren een grotere rol als patriarchen van grote families en vrouwen moesten zich hieraan aanpassen. Zo ontstond een totaal nieuwe verhouding tot elkaar en tot de aarde.
In deze leefstijl kwam pas definitieve verandering door de Industriële Revolutie die rond 1750 in Engeland plaatsvond en snel de wereld veroverde. Overal ging de bestaande landbouweconomie op de schop en werd vervangen door een economie die aanvankelijk gedreven werd door steen- en bruinkool en later door aardgas en aardolie. Deze fossiele brandstoffen vormen nog steeds 92% van de motor van de huidige economie. Maar ondertussen hebben we een nieuwe ontwikkeling meegemaakt: de digitale revolutie. En daarmee staan we aan het begin van nieuwe ontwikkelingen die niemand nog overzien kan.
Alleen aan de top
Een patroon dat in deze ontwikkelingen duidelijk wordt is dat de homo sapiens steeds meer ruimte op de aarde veroverde en zich ook steeds meer de ‘heerser over de aarde’ ging voelen. Dat kreeg zijn weerslag in de verschillende godsdiensten, met name in de monotheïstische godsdiensten van het jodendom, het christendom en de islam. Volgens deze godsdiensten, die heel goed passen in het holoceen en de traditionele landbouwculturen, heeft de Schepper van Alles in het begin van de tijd ‘de aarde met alles wat er op leeft’ in handen gegeven van de mens en hem de opdracht gegeven dit geschenk van de Schepper, dit paradijs, goed te beheren.
Als de mens dat niet zou doen zouden er onverbiddelijk zware straffen volgen. Dat is ook gebeurd. Wat we daarbij lezen in de bronteksten is dat de mens het vanaf het begin niet goed heeft gedaan en daarom uit het ‘paradijs’ is verdreven. Maar de mens bleef verantwoordelijk voor wat er op en met de aarde gebeurde, hij bleef degene die is aangesteld als ‘enige beheerder’ van onze planeet.
Dat is de erfenis die wij in ons onderbewuste meedragen en die ook geleid heeft tot een nieuwe naam voor de tijd waarin we nu leven: het antropoceen, het tijdvak waarin de mens de baas is en zijn rationele stempel drukt op wat op onze planeet leeft.
De filosoof Descartes, die aan het begin stond van de moderne wetenschap ,zag het ook zo. Voor hem was alles wat op aarde leeft een ‘ding met drie dimensies’, een res extensa waarmee we kunnen doen wat we willen. Waarom? Omdat wij volgens Descartes als mensen hier ver boven verheven zijn. In onze kern is de mens een res cogitans, een volledig vrij denkend wezen dat ver boven de materie uitstijgt en deze volledig kan beheersen.
Doorzien wat echt is
Is dit idee herkenbaar? En klopt het ook? Als een boeddhistische monnik in meditatie een dergelijk beeld over zichzelf zou zien oprijzen, zou hij het meteen doorzien. Als je mediteert besef je immers onmiddellijk dat je kern niet in je denken is gelegen, maar in de stilte van je hart. En als je dan toch nog dieper wilt ingaan op wat je denkt zie je dat het beeld van de mens als uitstijgend boven de natuur vreemd en niet natuurlijk is. Waarom zou juist de mens boven alle levensvormen uitstijgen en er de baas over mogen spelen? De mens als maat van alles, is dat niet een arrogante manier van denken die de mens zichzelf heeft aangemeten? Waar blijft het respect voor de eigenheid van de alle ander levende wezens?
Als je in boeddhistische kloosters in het Oosten komt zie je regelmatig hoe de monniken ter plekke ook dieren verwelkomen. Zo maakte ik dat in Thailand mee. Daar krijgen aapjes die in de buurt in de bomen wonen ruimte en voedsel in de kloosters en gaan de monniken ermee om als echte maatjes. De monniken hebben plezier met de aapjes, plagen en stoeien met hen en geven hen lekkere hapjes. Voor hen verdienen alle levende wezens respect om wie of wat ze zijn. En om wat ze ook doen. Monniken cultiveren een ‘heilige gelijkmoedigheid’ ten aanzien van alles wat leeft.
Ook in het Westen is dit niet onbekend. Op dit moment denk ik aan de middeleeuwse mysticus Franciscus van Assisi. Hij kwam zoals Boeddha uit een rijke familie, maar hij had de sprong gewaagd en zich teruggetrokken in de verlaten kerkjes en spelonken van Umbrië. Daar ‘was zijn hart ontbrand in liefde’ voor de mens en alle schepselen. Hij had het leven omarmd in al zijn aspecten en leefde in eenheid met het bestaan. Zo kon hij in gesprek komen met boeren en prelaten, bedelaars en kooplui, ridders en kruisvaarders, met vriend en vijand.
Op een gegeven moment trok hij zelfs met de kruisvaarders mee naar het Oosten, maar ging in Damiate wel het gesprek aan met de vijand, sultan al-Kamil. Beiden bleken van elkaar onder de indruk en Franciscus mocht een paar maanden aan diens hof verblijven.
Volgens Franciscus hadden alle schepselen een boeiend, eigen verhaal – ook de dieren. Bekend is het verhaal over Franciscus en de wolf van Gubbio. De boeren van dat Italiaanse dorpje hadden veel last van een wolf die hun schapen doodde, zochten Franciscus op in de bergen en vroegen hem om raad. De legende vertelt dat Franciscus de wolf opzocht in het bos en ‘een goed gesprek’ met hem had. De wolf beloofde toen de schapen van de boeren met rust te laten.
Ook al is dit laatste verhaal legendarisch, het geeft wel aan hoe de mensen in die tijd over een mysticus dachten. Die had alle oordelen opgegeven, leefde in rust, stond open voor ieders verhaal en bood zo een perspectief op een minder gewelddadige wereld.
Ecologische blik
Moeten we in onze high-tech wereld dergelijke visies op het leven overlaten aan kloosters van de Boeddhisten of de kelders van de duistere Middeleeuwen? Het tegendeel lijkt het geval. Verschillende disciplines van de moderne wetenschap blijken bijvoorbeeld steeds meer het idee te ondergraven dat de mens als hoogtepunt van de schepping boven de materie uitzweeft en zo volledige macht over haar kan uitoefenen, zoals Descartes beweerde. Darwin maakte al duidelijk hoe sterk wij verbonden zijn met de dierenwereld en ook moderne neuro-wetenschappers maken duidelijk dat ons denken helemaal niet zo vrij en onstoffelijk is als Descartes beweerde. Ook ons denken vindt zijn basis in de materie, in zenuwbanen, synapsen en elektrische stroomimpulsen.
Ook de moderne ecologie lijkt goed aan te sluiten bij de Boeddhistische zienswijze en de bijna vergeten opvattingen uit de Middeleeuwen. Gedeeltelijk ook bij de levensopvatting van de jager-verzamelaars die ons in de geschiedenis voor gingen. De bekende ecoloog Timothy Morton maakt in zijn nieuwste boek ‘Ecologisch wezen’ duidelijk dat ‘wij mensen niet buiten de natuur staan als een soort alwetend oog, maar dat wijzelf onderdeel uitmaken van de natuur. Wij zijn zelf natuur en leven met alle levende wezens op gelijke hoogte naast en met elkaar op deze planeet.’ Hij geeft toe dat dit voor ons geen gemakkelijke waarheid is ‘omdat de natuurlijke aard der dingen onzeker is.’ ‘Maar,’stelt hij, ‘is dat ook niet zo in de liefde? Liefde houdt in dat je je geliefde niet kunt doorgronden: dat is wat je voelt als je iets of iemand lief hebt.’
Hij pleit ervoor tijd te nemen om dit besef, dat soms ook angst kan oproepen, tot ons te laten doordringen. Zo krijgen wij een ecologische blik en gaan meer van onszelf en van de aarde zien. Dit gebeurt dan met een zekere afstandelijkheid waarbij we niet onmiddellijk in actie hoeven te komen. Even wat tijd verdoen met niets doen, rustig worden en je fantasie de vrije loop laten, zelfs een tijdje onverschillig worden en pas dan tot actie komen. Niets mis mee, zelfs aan te bevelen. Stilstaan bij het leven zoals dat nu is, het leven even op zijn beloop laten in een rustige gelijkmoedigheid die je deelt met talloze andere wezens op aarde.
Een enge weg die ons laat twijfelen over onze toppositie op aarde? Timothy Mortons ziet het zo: ‘In gelijkmoedigheid kijk je anders naar de wereld, zie je anders. En dat wijst misschien wel een weg naar een minder gewelddadige manier van zorg voor menselijke en niet-menselijke wezens. Gewoon door hen toe te staan te bestaan (…) als een verhaal waarvoor je al dan niet waardering kunt hebben – en dat zonder reden.’
Reacties zijn welkom via ojas@vgamsterdam.nl
© Beeld: SonyaandTravis.com