Het taboe op zelfrealisatie

Durven wij echt onszelf te realiseren?

Wie ben ik? Waarom ben ik hier? Wat heeft het leven voor zin? Wat betekenen wij in de kosmos? Het zijn centrale vragen in alle wijsheidstromingen en spirituele tradities. En het is met name door zelfonderzoek en meditatie dat we glimpen van een antwoord kunnen opvangen of ons diepste wezen in samenhang met het grote geheel kunnen realiseren. Maar dit moet telkens opnieuw door elke generatie en elk individu worden onderzocht en ontdekt. Er zijn geen pasklare antwoorden beschikbaar en ook geen methode die garantie geeft op succes.

Wel zijn er schrijvers of spirituele leraren zijn die hints in de richting van een antwoord kunnen geven en het is dan aan ieder van ons om deze voor onszelf op hun waarheidsgehalte te checken. Dat doe je door het pad te bewandelen dat je aangegeven wordt. Je trekt dan samen op met je leraar en dat kan heel bevredigend en inspirerend zijn. Maar in het gewoel van de trektocht kun je hem natuurlijk gemakkelijk kwijt raken. Des te groter is de verrassing dan als je hem na jaren weer tegenkomt.

 

Een oude bekende

Dat overkwam mij een tijd geleden toen een vriendin me kwam opzoeken met een paar boeken die ze na een opruimdag in haar boekenkast had meegebracht. Een er van was van een oude bekende: Alan Watts, een kleurrijke Amerikaanse pionier van oosterse wijsheid uit San Francesco, wereldwijd bekend als hippie en schrijver. In de jaren ‘70 van de vorige eeuw, toen ik op zoek was naar meer spirit in mijn leven, zette hij me met zijn boekje ‘The Spirit of Zen’ op een nieuw spoor. De gouden draad van zijn betoog is me altijd bij gebleven: ‘Als je je niet meer met je persoon identificeert en ook ophoudt weerstand tegen het leven te bieden, ontstaat een ruimte waarin alles met elkaar is verbonden en waarin het Zelf zich realiseert.

‘Een gouden tip,’ zei ik tegen mijn vriendin en we moesten beiden lachen, want precies het loslaten van de identificatie met je persoon is iets waar het vaak mis gaat. Als het je overkomt, stroomt je hart over van vreugde en weet je: DIT IS HET! Maar voor je het beseft heeft je denken het al weer overgenomen en is de realisatie ervan verdwenen in de mist van je dwarrelende gedachten. Mijn vriendin was het daar roerend mee eens, maar zei dat stilstaan bij wat je leest in een boek je soms weer op het spoor kan brengen van deze ‘zelf-realisatie’.  

Ze overhandigde mij een boek dat voor haar zelf heel inspirerend was geweest en dat Alan Watts geschreven had als een soort handboek voor zijn kinderen. Om hen iets te leren wat hij als wezenlijk beschouwde voor een menselijk leven, maar waarover maar heel weinig te vinden was in de straat-kiosken waar zijn kinderen stiekem hun weetjes over het leven bij elkaar sprokkelden. Met deze intentie schreef Alan Watts het geschrift Over Het Taboe Op Het Weten Wie Je Bent. Een tekst die al spoedig een cult-book werd en de erenaam van Het Boek kreeg.

 

Gif in de krochten van internet

Met het boek in handen praten we nog even door. Over de vraag of er nu, vijftig jaar later, nog wel sprake kan zijn van taboes. Er is toch over alle onderwerpen vrijheid van meningsuiting en we kunnen toch alles zeggen wat we willen? Zijn niet alle taboes opgeheven?

Daar lijkt het wel op, maar – vragen we ons af - is daarmee diepe vrede in een harmonieuze samenleving geschapen? Het tegendeel lijkt waar. Het lijkt er op of we in een wirwar van meningen en vechtpartijen over standpunten terecht zijn gekomen. En die vechtpartijen ontstaan in de chaos omdat mensen niet zozeer met elkaar hun gelijk willen beargumenteren, maar omdat grote groepen, vooral mensen met extreme standpunten, koste wat kost gelijk willen krijgen en daarvoor ook de macht willen grijpen. We zijn terecht gekomen in een wereld van ikken-met-korte-lontjes en de solidariteit en gelijkheid, waar ‘vrijheid van meningsuiting’ om begonnen was, lijkt verder weg dan ooit.

Missen we iets? Een van de meningen is dat het niet zo’n vaart loopt, omdat iets ‘denken’ nog niet betekent dat je het ook ‘doet’. Dus gewelddadig en extremistisch denken kan, wordt er dan gezegd, als je maar niet overgaat tot de daad. Deze manier van denken heeft onze manier van communiceren een andere kleur gegeven. Als je onderzoek doet in de krochten van de sociale media ontdekt je hoe daar een groot aantal giftige ideeën welig kunnen tieren. Racisme, vrouwenhaat, antisemitisme, fascisme, het mag allemaal gezegd worden en er worden al besloten appgroepen gevormd om dat met elkaar nog eens gezellig uit te diepen.

Een aantal mensen beweert ook dat we hierdoor authentieker geworden zijn en ons nu eindelijk mogen ‘uiten zoals we ons voelen’. Maar waar leidt dit toe? Onderzoek dat hierover de laatste jaren heeft plaatsgevonden laat zien dat ook spontaan opgekomen ideeën niet zonder gevolgen zijn voor het gedrag van mensen en dat extremistische ideeën bij een aantal mensen een vrijbrief zijn voor extremistisch gedrag.

 

Vluchten of onderdrukken?  

In onze cultuur zijn er manieren gevonden om daarmee om te gaan: ervan wegkijken en het bagatelliseren, of – door maatregelen nieuwe verantwoordelijkheden leggen bij de beheerders van de sociale media – alles wat als zodanig herkend wordt zo snel mogelijk off line halen. Feitelijk dus tot taboe verklaren.

Vanuit het principe van ‘vrijheid van meningsuiting’ kun je daar dan nog je twijfels over hebben, maar de meer praktische vraag blijft over: werkt het? Wordt iets juist niet spannender en aantrekkelijker als het taboe verklaard is? Is het dan niet te voorspellen dat het nog dieper in de krochten van internet wordt weggestopt en daar met nog meer venijn wordt uitgewerkt?  

De geschiedenis maakt duidelijk dat wat je verbiedt of tot taboe verklaart nog aantrekkelijker wordt. Dus dat is geen gezond perspectief. Wat dan wel? Mijn vriendin en ik zijn het er over eens, dat ondanks de gevaren die er aan vast zitten om ook extremistische gedachten vrij te laten rondcirkelen, het meer voordelen heeft dit in de openbaarheid te laten gebeuren en het dan recht in de ogen te kijken. Niet er van wegkijken, ook geen taboe er op. Een moeilijke keuze, maar op deze manier kan alles in de openbaarheid blijven zodat we met kennis van de feiten en in het daglicht van het gezond verstand alles kunnen bespreken.  

 

Onbekende aspecten van wie we zijn

Hebben we hiermee het laatste taboe doorbroken? Alan Watts heeft het over het ‘taboe van de zelfrealisatie’. Op zich lijkt het alsof hier veel over gesproken wordt. Het is een thema van talloze boeken en tijdschriften. Maar wie durft er werkelijk de vraag te stellen: wie ben ik? Niet als persoon, maar dieper de afgrond in, naar een ruimte waarover niets meer te denken of te zeggen valt? Is het niet gemakkelijker vast te houden aan wat we gewoon menen te weten over onszelf? Op ons paspoort staat toch gewoon wanneer we geboren zijn, hoe we heten en alle andere ID kaarten zijn toch voldoende om onze identiteit te definiëren. Wat willen we nog meer over onszelf zeggen? Waarom de ruimte ingaan die voorbij ons denken en voelen is?

In ons gesprek hierover werden mijn vriendin en ik het er over eens: alles verandert, ook ons denken en voelen, ook wie we als persoontje denken te zijn. Moeten we daarom in een verstarde kramp aan onze persoonlijke identiteit blijven vasthouden? Is er niet iets dat groter is en ruimer dan wat we in het dagelijkse leven denken te zijn? En is dat ook niet de tip die Alan Watts ons geeft: in meditatie doorzien dat je persoonlijkheid niet je diepste wezen is.

Maar dat betekent wel dat je ook de duistere kanten van je ik moet doorzien. Niet gemakkelijk, want daar kijk je graag van weg. En in spirituele kringen is daarvoor een gemakkelijk trucje bedacht: je zegt gewoon dat je al weet dat het een illusie is, zodat je dit monster niet in de ogen hoeft te kijken.

De beroemde Zwitserse psychiater uit de vorige eeuw Carl Gustav Jung, een bekende voor Alan Watts, zei hierover altijd dat je schaduw de belangrijkste kant van jezelf was om te doorzien. Zonder het zicht op je schaduw kwam je ook in je persoonlijke groei geen stap verder. Hij illustreerde dat ook op zijn eigen typische wijze door te eisen dat, als er een foto van hem werd gemaakt, ook altijd zijn schaduw zichtbaar was. Alan Watts heeft die schaduwkanten ook in zijn leven laten zien, waardoor hij na zijn dood in bepaalde spirituele kringen niet meer geaccepteerd kon worden. Maar, zoals Jung, had hij er vrede mee omdat hij die vanuit een oorspronkelijk, nieuwe bewustzijn, zonder oordeel, kon waarnemen. Een boeiend perspectief.

Ik beloofde mijn vriendin het boek ‘Over Het Taboe Op Het Weten Wie Je Bent’  te gaan lezen en haar dan te vertellen of ik nog een fan van Alan ben gebleven. Voor de nieuwsgierige lezer: het lezen van Alan Watts heeft me weer blij verrast en geïnspireerd. Hij is toch voor mij een van de grote en aansprekende spirituele schrijvers van de vorige eeuw gebleven. Hierbij een paar citaten.

 

Zelf-realisatie bespreekbaar maken

Waarom noemde hij ‘zelf-realisatie’ in die tijd al een taboe? In zijn dagen, toen de flower-power beweging een hele jonge generatie wereldwijd er toe bracht op alle mogelijk terreinen taboes te doorbreken, bleek het nog steeds moeilijk een echt gesprek aan te gaan over ‘zelf-realisatie’. Hij noemde dat een nieuw taboe dat het oude taboe over seksualiteit verving:

‘Tegenwoordig is informatie over seks in elke kiosk verkrijgbaar. Seks is niet langer een zwaar taboe. Tieners weten er soms meer van dan volwassenen. Maar als seks niet langer het grote taboe is, wat dan wel? Want er is altijd wel iets taboe, altijd wel iets dat wordt onderdrukt, dat niet wordt toegegeven of dat alleen maar vluchtig wordt bekeken omdat rechtstreeks kijken te verwarrend is. Taboes liggen in andere taboes besloten, als de schillen van een ui.’

Het doorbreken van dit taboe was van belang want zo zouden de grote thema’s van ons leven pas echt aan de orde kunnen komen, met name ‘zelf-realisatie: ‘Het boek waaraan ik denk zou niet godsdienstig zijn in de gebruikelijke zin, maar het zou vele zaken moeten bespreken waarmee godsdiensten zich hebben beziggehouden – het universum en de plaats van de mens daarin, het mysterieuze centrum van ervaring dat wij ‘ikzelf’ noemen, de problemen van leven en liefde, van pijn en van dood, en de hele vraag naar de betekenis van het bestaan, in enige zin van het woord, in welke zin dan ook.’

Het bespreken van deze vragen zag Alan Watts als een antwoord op het geweld van zijn dagen en de daaruit ontstane wereldwijde crisis, die nog steedss herkenbaar is in het volgende citaat: ‘ De wereld verkeert in een bijzonder gevaarlijke situatie…. Het lijkt er immers op of wij eenvoudig deze planeet met kernbommen zullen opblazen, onszelf door overbevolking zullen wurgen, onze natuurlijke hulpbronnen door gebrekkig behoud zullen vernietigen of de bodem en de producten er van zullen verwoesten met verkeerd begrepen chemicaliën en pesticiden.’

 

Echte vragen in een wereldcrisis

Hoe formuleerde Alan Watts zijn antwoord op deze crisis? ‘Het probleem van mens en techniek wordt echter bijna altijd verkeerd gesteld. Men zegt dat de mensheid eenzijdig is geëvolueerd, door groei van technisch vermogen zonder enig vergelijkbare groei in morele integriteit of, zoals sommigen het bij voorkeur zouden stellen, zonder vergelijkbare vooruitgang in onderwijs en rationeel denken.’

‘Toch is het probleem meer fundamenteel. De kern van de zaak is de manier waarop wij onszelf menselijke wezens voelen en ons als zodanig opvatten, onze gewaarwording dat we leven, onze gewaarwording van individueel bestaan en identiteit. We lijden aan een hallucinatie, aan een valse en misvormde gewaarwording van ons eigen bestaan als levende organismen. De meesten van ons hebben de gewaarwording dat ‘ikzelf’ een afzonderlijk centrum van voelen en handelen is, dat leeft in een fysiek lichaam en daardoor wordt begrensd – een centrum dat een ‘externe’ wereld van mensen en dingen ‘confronteert’, en via de zintuigen contact maakt met een heelal dat ons vreemd is en dat we raar vinden.’

Alan noemt dit een illusie en beschrijft de kwalijke resultaten er van: ‘Het eerste resultaat van deze illusie is dat onze instelling tegenover de ‘buiten’ wereld grotendeels vijandig is. We zijn aldoor bezig met ‘verovering’ van de natuur, de ruimte, van bergen en woestijnen, van bacteriën en insecten – in plaats van te leren daarmee samen te werken in een harmonieuze ordening… Het tweede resultaat is het gevoel dat we afzonderlijke individuen zijn in een on-eigen en voornamelijk stompzinnig heelal, dat we geen gemeenschappelijke zin hebben en geen zin aan de wereld weten te geven waarover we het eens zijn. Het is gewoon mijn mening tegenover de jouwe, en dus beslist de meest agressieve en gewelddadige (en dus ongevoelige) propagandist. Een wirwar van tegenstrijdige meningen met geweld verenigd is de ergst denkbare bron van beheersing van de machtige technologie.’

 

Nieuwe ervaring van het ik.

Hoe doorbreken we dit? Alan Watts: ‘ We hebben noch een nieuwe religie noch een nieuwe bijbel nodig. We hebben een nieuwe ervaring nodig- een nieuw gevoel van wat het is om ‘ik’ te zijn. De waarheid is dat we ons met ons normale zelfgevoel voor de gek houden, of dat het op zijn beste een tijdelijke rol is die we spelen, of waarin we door misleiding verzeild raakten – met ons stilzwijgend goedvinden, zoals elke gehypnotiseerde in eerste aanleg bereid is om gehypnotiseerd te worden. Van alle bekende taboes is het meest krachtige en gehandhaafde het taboe op het weten wie of wat je werkelijk bent, achter het masker van je ogenschijnlijk afzonderlijke, onafhankelijke en geïsoleerde ego.’

Hoe achter dit masker kijken? Daarover heeft Alan Watts veel geschreven, maar een van zijn meest kernachtige antwoorden is: ‘Meditatie is de ontdekking dat aankomen in de essentie van het leven altijd op dit moment is.’ Toen sommigen dit navelstaarderij noemden waarover ze niets wilden horen, verwees Alan naar het bovenpersoonlijke hiervan: ‘Dat gevoel dat we eenzame en zeer tijdelijke bezoekers van dit universum zijn, is regelrecht in tegenspraak met alles wat in de wetenschap bekend is over de mens (en alle andere levende organismen). We ‘komen’ niet ‘op’ de wereld, we komen er uit voort, als de bladeren uit een boom, zoals de oceaan ‘golft’, zo ‘menst’ het heelal. Elk individu is een uiting van een heel rijk van de natuur, een unieke handeling van het totale universum.’

Verrassend? Johan Cruijff zag het al: ‘De waarheid is nooit precies zoals je denkt dat die zou zijn.’

 

Reacties zijn welkom via ojas@vgamsterdam.nl