De wijzen uit het oosten
Past meditatie in een christelijk godsdienstig leven? Deze vraag is moeilijk met een kort ‘ja’ of ‘nee’ te beantwoorden. Ik geef daarom in deze column alleen een paar hoofdlijnen. Zie het als een houtskooltekening die op alle punten moet worden uitgewerkt. Hierbij probeer ik een stelling te verduidelijken: als je in diepe meditatie gaat gebeurt er iets wat het traditionele, kerkelijke geloof je niet kan geven. Maar dat betekent niet dat je door te mediteren ingaat tegen het ‘goede nieuws’ dat Jezus volgens de christelijke bronteksten eens heeft gebracht. Complex? Hier zijn wat grote lijnen.
Want wat gebeurt er in diepe meditatie? Je raakt fysiek ontspannen, je wordt je gedachten en emoties gewaar en komt tot diepe rust. Er ontstaat grote opmerkzaamheid voor wat je op dat moment meemaakt, je komt helemaal in het hier en nu. En dat is een paradoxale ervaring. Je bent zowel in de fysieke tijdruimte van je zintuigen en tegelijkertijd in iets onbenoembaars dat je verstand en fysieke vermogens overstijgt. Diegenen die op deze manier mediteren zeggen dat ze voor een moment ‘in een oceaan van bewustzijn’ aanwezig zijn.
Dat is precies waar met name de traditionele christelijke godsdienst zich bijna onmiddellijk na haar ontstaan tegen heeft verzet. Dit ondanks ‘het goede nieuws’ van Jezus die dit duidelijk anders zag. Jezus had bij zijn doop een ervaring ondergedompeld te zijn ‘in een oceaan van bewustzijn’. De evangeliën zeggen, in de taal van die tijd, dat hij Gods stem hoorde die hem zei: ‘Jij bent mijn geliefde zoon. Heden heb ik je verwekt.’ Dat moet een overweldigende ervaring geweest zijn.
Jezus is toen uit het water gestapt in het nieuwe besef een ‘koninklijk gezalfde’, een ‘christus’, een ‘kind van God’ te zijn. Hij kon het ook niet meer voor zich houden en begon te preken: ‘Gods rijk is aangebroken’, ‘nu is het de tijd is om van elkaar te gaan houden zoals je van jezelf houdt.’ Dat was ook de boodschap die hij zijn eerste discipelen meegaf om iedereen van welke achtergrond ook te vertellen. Het pas ontdekte evangelie van Thomas staat er vol van: ‘Kijk, zie je het niet? Het Rijk Gods is hier en nu aangebroken. Wij zijn kinderen van God. Hebt elkander lief.’
Maar toen de beweging rond Jezus zich na zijn dood snel ging uitbreiden en er in het hele Romeinse rijk groepjes volgelingen van Jezus ontstonden bleek dit ‘heden heb ik u verwekt’ niet meer door iedereen te worden gerealiseerd. In het ‘heden’ gebeurde er vaak niets. De leiders van de groeiende christelijke gemeenschappen en hun theologen kwamen daarom met de opvatting dat alleen Jezus door de doop een ‘gezalfde’, een ‘christus’ geworden was. Wel kon je nog een ‘christen’ worden door je te laten dopen en te geloven in Jezus als de enige Christus.
De vergoddelijking van Jezus zette in en het ‘heden heb ik u verwekt’ werd opgesplitst in een ‘ver verleden toen Jezus bij zijn doop zijn goddelijke oorsprong ontdekte’, een ‘verre toekomst waarin Hij als oordelende rechter zal terugkomen’ en een ‘heden waarin Hij hoog in de hemelen bij de Vader troont’. Alles ver weg of boven je met de priesters als aangewezen middelaars. Uit de beweging rond Jezus was de godsdienst van het christendom ontstaan. En de gnostische christenen, voor wie het ‘heden heb ik u verwekt’ een kernopdracht was die door ieder gerealiseerd kon worden, werden als gevaarlijke ketters uit de kerk gestoten.
Toen dit kerkelijke christendom in de vierde eeuw zo ver was uitgegroeid dat de Romeinse keizers de christelijke kerk tot officiële staatskerk uitriepen maakte de kerkvader Augustinus in een aantal indrukwekkende boeken duidelijk dat het heil voortaan niet meer hier op aarde te vinden was, maar later in de hemel. Hier is het een tranendal en moet je proberen zo ethisch mogelijk te leven. De beloning of straf komen later, in de hemel of de hel.
Het is een beetje kort door te bocht om het zo te stellen: maar op deze manier heeft het kerkelijke christendom de westerse wereld lange tijd gedomineerd. En dit leeft nog steeds in christelijke, conservatieve kringen. Onlangs hoorde ik de bekende tv persoonlijkheid en katholieke priester Antoine Bodar nog zeggen; ‘Ik ben niet geïnteresseerd in het hier en nu, alleen in het hemels paradijs.’ En even later: ‘Het lijden van deze wereld weegt niet op tegen de heerlijkheid die ons te wachten staat.’ Alleen de belofte van een ‘komende heerlijkheid na onze dood’, hebben wij daar hier en nu genoeg aan?
We leven in tijden van heftige veranderingen. Een die ons allen raakt is de globalisering. En deze heeft ons religieuze landschap danig gewijzigd. Was eerst het christendom in al zijn vormen hier eeuwen lang de dominante religie, nu raken wij bekend met de meditatieve wijsheidstradities van het India, China en Japan. Zij geven ons nieuwe inzichten in wie we werkelijk zijn en hoe dat ons leven kan inspireren. Soms helemaal buiten de christelijke context, maar soms ook geïnspireerd door de oorspronkelijke boodschap van Jezus.
Een ervan is de Vietnamese monnik en vredesactivist Thich Nhat Hanh. Hij leefde als monnik in Vietnam toen daar de door Amerikanen geleide gewelddadige oorlog uitbrak. Hij beoefende dagelijks Vipassana meditatie ‘om bewust in het hier en nu te leven’, maar meende ook dat de liefdesboodschap van Jezus gehoord moest worden en dat hij de Amerikanen moest kunnen vergeven. Dat bracht hem in conflict met zijn omgeving en hij moest het land verlaten. In Frankrijk richtte hij toen het klooster Plum Village op waar hij aanvankelijk vooral getraumatiseerde Amerikaanse veteranen uitnodigde om er te komen leven en wonen.
Al spoedig sloten zich daar talrijke anderen bij aan om mindfulness te beoefenen, een afgeleide vorm van Vipassana meditatie. En om bewust in liefde met elkaar te leven. Hij gaf ook lezingen die later gebundeld zijn in een uniek boekje: ‘Jezus en Boeddha als broeders’. Hierin geeft hij aan hoe het christendom en het boeddhisme van elkaar kunnen leren. Boeddhisten kunnen van de stichter van het christendom leren ‘je vijanden lief te hebben’. En christenen kunnen van boeddhisten leren hiervoor inspiratie te zoeken in zichzelf, in meditatie ‘de oceanische diepte van het hier-en-nu en de werkelijke eenheid van alles te ervaren’.
In Plum Village word je daar ook voortdurend aan herinnerd: telkens als de klok slaat,stopt ieder even met zijn of haar werk, gaat een moment in meditatie en probeert even totaal aanwezig te zijn in het hier en nu. Een goede tip voor ons dagelijkse leven?
Reacties zijn welkom via blog@vgamsterdam.nl